De diepte in: Zin en onzin van de pH-waarde van de vijver

De pH-waarde van de vijver lijkt soms wel iets magisch te zijn. Als je alles wat erover geschreven is moet geloven, dan mag de waarde niet te hoog of te laag zijn, moet hij vanzelf stabiliseren en moet hij bij voorkeur ’s ochtends gemeten worden. Is dit allemaal echt waar? In dit tweede deel van de reeks ‘De diepte in’ bekijken we de zin en onzin van de pH-waarde van de vijver. Let op: in deze artikelen gaan we echt de diepte in, wat vooral voor de gevorderde vijverliefhebber interessant kan zijn.

pH-waarde vijver: Wat is het?

Met de pH-waarde kun je snel meten hoe zuur of juist hoe basisch (tegenovergestelde van zuur) iets is. Als je de pH-waarde van de vijver meet, krijg je dus een getal dat je vertelt hoe zuur het vijverwater is. Meestal ligt de pH-waarde van een vijver tussen de zeven en tien, maar de volledige pH-schaal kan waarden van nul tot veertien aangeven. Hierbij is nul extreem zuur (bijvoorbeeld onverdund zoutzuur) en veertien extreem basisch (bijvoorbeeld natronloog). Zuiver water (puur H2O) heeft een pH-waarde van zeven. Dit wordt ook wel pH-neutraal genoemd, omdat het precies halverwege de pH-schaal ligt.

De pH-schaal is een logaritmische schaal. Dit betekent, dat als de pH-waarde één punt daalt, de gemeten vloeistof tien keer zo zuur is geworden. Toegepast op de vijver betekent dit bijvoorbeeld, dat een vijver met een pH-waarde van zes maar liefst honderd keer meer zuur bevat dan een vijver met een pH-waarde van acht.

pH-schaal
De pH-waarde geeft aan, hoe zuur of basisch een vloeistof zoals het vijverwater is. De schaal loopt van nul (extreem zuur) tot veertien (extreem basisch).

pH-waarde vijver: Waarvoor gebruik je het?

Met de pH-waarde kun je dus meten, hoeveel zuur er in het vijverwater aanwezig is (is opgelost). Maar over welke zuren praten we dan bij de vijver? In de praktijk meet je met de pH-waarde de hoeveelheid vrij koolzuur (CO2) in het vijverwater. Vrij koolzuur bestaat uit CO2-moleculen die niet gebonden zijn aan een mineraal zout en dus ‘los’ in het vijverwater voorkomen.

Dit vrije koolzuur is belangrijk voor de groei van de zuurstofplanten in de vijver, zoals we verderop zullen zien. In theorie kun je met de pH-waarde ook andere zuren in het vijverwater meten, maar deze komen daar normaal gesproken niet in voor. Andere zuren in het vijverwater zijn ook niet gewenst en zijn vrijwel altijd schadelijk voor de planten en vissen.

De belangrijkste conclusie tot nu toe: de pH-waarde gebruik je in de vijver om de hoeveelheid vrij koolzuur (CO2) te bepalen.

Belang van vrij koolzuur (CO2) in de vijver

Koolzuur (CO2) is een belangrijke voedingsbron voor de zuurstofplanten in de vijver. Een zuurstofplant kan op twee manieren aan koolzuur komen. De eerste manier is door vrij koolzuur uit de vijver op te nemen. Hierbij filtert de plant de losse CO2-moleculen uit het vijverwater door deze met speciale huidmondjes op te nemen.

Koolzuur kan ook in gebonden vorm in de vijver aanwezig zijn. In dat geval hebben CO2-moleculen zich gehecht aan een minerale stof (calcium, magnesium, natrium etc.) en vormen ze samen een zogenaamd carbonaat. Carbonaten in het vijverwater hebben geen invloed op de pH-waarde, maar vormen wel een tweede bron van koolzuur voor de zuurstofplanten. Dit is vooral van belang als het gehalte aan vrij koolzuur tijdelijk lager is. De zuurstofplanten kunnen dan toch blijven groeien.

Oorsprong van vrij koolzuur (CO2) in de vijver

Vrij koolzuur kan op verschillende manieren in de vijver terecht komen, maar veruit de belangrijkste bron vormen de micro-organismen in de vijver en het vijverfilter. Deze breken organisch afval af en produceren daarbij onder andere koolzuur. Dit koolzuur kan op die manier als vrij koolzuur door het vijverwater worden opgenomen.

Daarnaast kan vrij koolzuur ook, in zeer kleine hoeveelheden, in de vijver terecht komen door opname uit de atmosfeer. Dit gebeurt bijvoorbeeld als de vijver een waterval of fontein heeft. Hierdoor kan het vijverwater een klein beetje koolzuur (en zuurstof) uit de lucht opnemen.

Zuurstofplanten vijver: koolzuur nodig voor groei
Zuurstofplanten zijn voor hun groei afhankelijk van voldoende koolzuur (CO2). De hoeveelheid vrij koolzuur in de vijver meet je met de pH-waarde.

Stijging en daling van de pH-waarde van de vijver

De twee hierboven processen bepalen de pH-waarde van de vijver:

  • Micro-organismen in de vijver en het filter produceren koolzuur, wat de pH-waarde van de vijver laat dalen. Het vijverwater wordt hierbij dus zuurder gemaakt, door het koolzuur dat de bacteriën aan het water afgeven.
  • Zuurstofplanten nemen bij hun groei vrij koolzuur op uit het vijverwater. Dit maakt het vijverwater minder zuur, waardoor de pH-waarde stijgt.

Maar let op! Micro-organismen produceren het gehele etmaal koolzuur, terwijl zuurstofplanten dit alleen overdag opnemen. Alleen onder invloed van zonlicht (fotosynthese) kan een zuurstofplant namelijk voedingsstoffen uit het water opnemen en groeien. Na zonsondergang ligt de plantengroei stil.

Tijdens de avond en de nacht produceren de bacteriën dus koolzuur, terwijl dit niet direct wordt verbruikt door de zuurstofplanten. Het gevolg is, dat de vijver tijdens deze uren een beetje zuurder wordt en dus een dalende pH-waarde laat zien.

Tijdens de daglichtperiode nemen zuurstofplanten het vrije koolzuur op uit de vijver, meestal in een veel hoger tempo dan dat de bacteriën het kunnen aanmaken. Het gevolg hiervan is, dat de pH-waarde overdag stijgt.

Wanneer je de pH-waarde van je vijver ’s ochtends vroeg opmeet, zal deze duidelijk lager zijn dan ’s avonds. Door de twee waarden te vergelijken, krijg je een goede indruk of de bacteriekolonie in het filter voldoende koolzuur produceert en of de zuurstofplanten deze koolzuur opnemen (en dus groeien).

Ideale pH-waarde van de vijver

Inmiddels hebben we een hoop theorie rondom de pH-waarde van de vijver doorgenomen. Maar wat is nu de ideale pH-waarde van vijverwater? Bij de meeste vijvers waarin de zuurstofplanten goed groeien en het water helder is, ligt de pH-waarde ’s ochtends tussen zesenhalf en zeven. In de avonduren (na een zonnige dag) zal de waarde gestegen zijn tot acht – achtenhalf.

Bij het beoordelen van de pH-waarde is ook van groot belang, wat de KH-waarde van het vijverwater is. De KH-waarde geeft aan, hoeveel gebonden koolzuur er in de vijver beschikbaar is. Naarmate de KH-waarde hoger is, mag de pH-waarde ook hoger zijn voordat er problemen met de groei van zuurstofplanten optreden. De hoeveelheden vrij koolzuur en gebonden koolzuur kunnen elkaar namelijk compenseren.

De onderstaande tabel laat de relatie tussen de pH-waarde en de KH-waarde zien. De groene cellen geven voor plantengroei geschikte sets van pH- en KH-waardes weer. De pH-waardes betreffen steeds metingen in de vroege ochtend.

Tabel KH-waarde en pH-waarde vijver
Deze tabel laat zien, welke combinaties van KH-waarde en pH-waarde goed zijn voor de groei van zuurstofplanten in de vijver.

Met een eenvoudige druppeltestset kun je de pH-waarde van het vijverwater circa 50-75 keer opmeten. Je kunt voor het meten van de pH-waarde van de vijver beter geen teststrips gebruiken. Deze zijn erg onnauwkeurig en hebben een te grote afwijking.

pH-waarde vijver verlagen: Nuttig of niet?

In een vijver met alggroei is de pH-waarde meestal te hoog. De algen (draadalgen of zweefalgen) nemen hierbij al het vrije koolzuur uit het vijverwater op, waardoor de pH-waarde van de vijver stijgt. In een vijver met flinke alggroei kan de pH-waarde op het eind van de dag soms wel tot meer dan negen stijgen.

Er zijn middelen in de handel, die de pH-waarde van het vijverwater verlagen (bijvoorbeeld pH-minus). Deze middelen zijn echter gebaseerd op toevoegen van een zure vloeistof aan de vijver (wijnsteenzuur, citroenzuur, azijnzuur etc.). Hierdoor daalt de pH-waarde van de vijver weliswaar, maar dit komt niet door een toename van vrij koolzuur. Dit is dus niet alleen zinloos, maar leidt er ook toe dat het gebruik van de pH-waarde als indicator voor het wel of niet goed functioneren van het vijvermilieu onbruikbaar wordt. De meting wordt immers verstoord door het toegevoegde zuur. Alleen in zeer specifieke gevallen, waarin een zeer hoge pH-waarde schadelijk dreigt te worden voor de vissen in de vijver, kan een dergelijk middel als noodoplossing nut hebben.

Anders dan de GH-waarde en de KH-waarde is de pH-waarde geen waterwaarde die actief bijgestuurd kan worden door stoffen aan het water toe te voegen. De pH-waarde moet in het juiste bereik gebracht worden, door de vijver op de juiste manier in te richten en te behandelen. Hierbij gaat het om de waterhardheid, zuurstofplanten en micro-organismen. Ook het bestrijden van draadalgen en zweefalgen is vaak noodzakelijk. In de volgende paragraaf lees je, wat je kunt doen als je vijver een te hoge pH-waarde heeft.

Vijver met een te hoge pH-waarde: aanpak

Wanneer een vijver een te hoge pH-waarde heeft, zal er meestal sprake zijn van alggroei. Dit kunnen draadalgen of zweefalgen (groen water) zijn. Algen kunnen in korte tijd heel veel vrij (en gebonden) koolzuur aan het vijverwater onttrekken. Dit heeft als gevolg, dat de pH-waarde te hoog wordt en dat de zuurstofplanten in de vijver niet meer kunnen groeien door het gebrek aan koolzuur dat dan optreedt. Je kunt, als dit in je vijver het geval is, het beste de volgende aanpak hanteren:

  • Controleren en zo nodig verhogen van de waterhardheid (GH- en KH-waarde);
  • De algen in de vijver bestrijden;
  • Zorgen voor een goed biologisch filter en dit eventueel enten met extra bacteriën;
  • Eventueel extra zuurstofplanten plaatsen.

Tijdens en na deze aanpak kun je de pH-waarde van het vijverwater regelmatig controleren. Als je ziet dat deze geleidelijk daalt en daarbij ’s ochtends duidelijk lager is dan ’s avonds, dan weet je dat het biologisch evenwicht in je vijver aan het herstellen is. Algen bestrijden in de vijver is soms helaas een zaak van lange adem.

Zweefalgen in de vijver: tekort aan koolzuur
Vijver met zweefalgen. Zweefalg leidt tot een tekort aan koolzuur in de vijver, waardoor de groei van zuurstofplanten stagneert en de planten afsterven.

pH-waarde van de vijver: Belangrijkste conclusies

In dit artikel over de pH-waarde van de vijver hebben we gezien wat het belang is van het regelmatig meten van de pH-waarde en wat een goede en verkeerde pH-waarde is. De belangrijkste conclusies zetten we hieronder nog even op een rijtje:

  • De pH-waarde wordt in de vijver gebruikt om de hoeveelheid vrij koolzuur te bepalen.
  • Voldoende vrij koolzuur is noodzakelijk voor een goede groei van zuurstofplanten.
  • Samen met de KH-waarde bepaalt de pH-waarde of er voldoende koolzuur (vrij en gebonden) in de vijver zit.
  • Vrij koolzuur wordt geproduceerd door bacteriën in het vijverfilter.
  • Een goede pH-waarde ligt tussen de zes en half en acht en half en is ’s ochtends lager dan ’s avonds.
  • Toevoegen van pH-verlagende middelen aan de vijver is vrijwel altijd zinloos.
  • De pH-waarde is geen waterwaarde die je door het toevoegen van producten aan je vijver op een juist niveau moet brengen.
  • Als de pH-waarde van je vijver te hoog is, wijst dit op problemen met alggroei. Met een stappenplan kun je de juiste aanpak volgen om deze problemen op te lossen. De pH-waarde zal dan vanzelf weer in het juiste bereik komen.